Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dla zatrudnionych pracowników, jest jednym z podstawowych obowiązków każdego pracodawcy. Jednym z najistotniejszych dla tego kontekstu działań, są obowiązkowe badania profilaktyczne, które pozwalają na monitorowanie zdrowia pracowników oraz ich zdolności do wykonywania zadań w określonych warunkach i stanowiskach pracy. Badania te są istotne nie tylko z punktu widzenia bezpieczeństwa pracowników, ale również zgodnego z prawem działania pracodawcy i efektywności funkcjonowania prowadzonej działalności. Kiedy i jakie rodzaje badań należy wykonywać ? Kto ponosi koszty czasu i wydatków prowadzonych badań medycyny pracy ? Zapraszam Cię do artykułu.

Podstawy prawne związane z medycyną pracy.

Zgodnie z przepisami zawartymi w art. 12 Ustawy o służbie medycyny pracy z dnia 27 czerwca 1997 roku, pracodawca ma obowiązek skierować swoich pracowników na badania profilaktyczne do lekarza medycyny pracy, z którym wcześniej zawarł umowę na wykonywanie takich badań. Co istotne umowa ta, musi być zawarta w formie pisemnej i obowiązywać przez co najmniej rok. Brak spełnienia tego obowiązku przez pracodawcę, niesie za sobą istotne zagrożenia nie tylko dla samych pracowników, ale także możliwe i nieprzyjemne konsekwencje dla pracodawcy. Wspomniana regulacja ma na celu zapewnienie formalnej odpowiedzialności pracodawcy za zdrowie swoich pracowników oraz właściwą kontrolę nad procesem i terminowością profilaktycznych badań medycyny pracy. Dodatkowo uregulowania dotyczące badań medycyny pracy zawiera Kodeks Pracy art. 229 – Badania profilaktyczne pracowników. Warto także zwrócić uwagę, iż fakt nawiązania przez pracodawcę umowy w zakresie badań profilaktycznych medycyny pracy, jest jednym z pierwszych punktów kontroli dokonywanych przez Państwową Inspekcję Pracy. Co istotne, oprócz pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, temat badań może także dotyczyć  osób zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych. Jeżeli pracodawca uzna że rodzaj wykonywanej pracy i stopień zagrożeń związanych z warunkami pracy (wysokie ryzyko zawodowe, wysokie ryzyko wypadku przy pracy lub występowanie czynników szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia) wskazuje na celowość dopuszczenia do pracy wyłącznie osób posiadających odpowiedni stan zdrowia, pracodawca jako zleceniodawca może wymagać od zleceniobiorcy, poddania się właściwemu badaniu medycyny pracy. Wykonanie takich badań, może także podczas prowadzonej kontroli nakazać wspomniana wcześniej Państwowa Inspekcja Pracy.

Rodzaje badań medycyny pracy.

Każdy pracodawca ma obowiązek skierowania pracownika na badania lekarskie, które mają na celu stwierdzenie braku przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku. Istnieją cztery główne rodzaje badań profilaktycznych:

1. Wstępne badania medycyny pracy – są obowiązkowe dla wszystkich nowych pracowników przed rozpoczęciem pracy. Dotyczą one także osób młodocianych przenoszonych na inne stanowiska pracy oraz pracowników przenoszonych na stanowiska, gdzie występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
2. Okresowe badania medycyny pracy – wykonywane są cyklicznie przez wszystkich pracowników. Częstotliwość przeprowadzania tych badań zależy od specyfiki stanowiska pracy, prowadzonego procesu technologicznego i stopnia narażenia pracowników na czynniki szkodliwe, uciążliwe lub niebezpieczne oraz ich wieku i stanu zdrowia.
3. Kontrolne badania medycyny pracy – obowiązkowe dla pracowników powracających do wykonywania pracy po nieobecności spowodowanej zwolnieniem lekarskim, trwającej dłużej niż 30 dni. Badania te mają na celu weryfikację, czy pracownik jest w stanie bezpiecznie wykonywać swoje obowiązki, czy też ma jeszcze jakieś ograniczenia.
4. Badania do celów sanitarno-epidemiologicznych – obowiązkowe dla pracowników zatrudnionych na stanowiskach, które mogą mieć wpływ na zdrowie publiczne, na przykład w sektorze gastronomicznym, medycznym, spożywczym, opiekuńczym czy kosmetycznym. Są one obowiązkowe dla osób mających bezpośredni kontakt z żywnością, wodą pitną, lekami czy kosmetykami oraz dla pracowników wykonujących czynności narażające innych na choroby zakaźne.

Badania Wstępne.

Badania wstępne są przeprowadzane przed rozpoczęciem pracy na nowym stanowisku, a otrzymane orzeczenie nie może być wystawione później niż data nawiązania umowy z pracownikiem. Są one obowiązkowe dla wszystkich nowo zatrudnionych pracowników, jak i dla osób przenoszonych na stanowiska, na których występują czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne. Badanie wstępne jest przeprowadzane na podstawie skierowania, w którym zawarto opis stanowiska pracy, jej specyfiki i czasu oraz panujących warunków i narażenia na czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne. Co ważne, pracodawca ma obowiązek każde skierowanie wydać w dwóch egzemplarzach: jeden otrzymuje osoba kierowana na badania, a drugi lekarz medycyny pracy.

Pracodawca ma możliwość odstąpić od skierowania pracownika na badania wstępnego, co wynika z art. 229 § 1¹ kodeksu pracy, zgodnie, z którym wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają osoby:

1. Przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy, w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą.
2. Przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Jak widać, podstawowym warunkiem zastosowania możliwości odstąpienia od przeprowadzenia wstępnych badań lekarskich na podstawie art. 229 § 1¹ kodeksu pracy jest brak przerwy w zatrudnieniu przekraczających 30 dni, czyli wykluczenia możliwości pojawienia się konieczności wykonania badań kontrolnych. W tym miejscu warto zauważyć, iż odstąpienie od badań wstępnych i dopuszczenie pracownika do pracy bez ich przeprowadzenia i na podstawie orzeczenia lekarskiego wydanego w związku z zatrudnieniem u innego pracodawcy, następuje na podstawie decyzji pracodawcy. Jeżeli pracodawca ma jakiekolwiek wątpliwości, powinien skierować pracownika na badania wstępne, ponieważ zgodnie ze wspomnianym wyżej artykułem przysługuje mu jedynie uprawnienie, a nie obowiązek rezygnacji z przeprowadzania wstępnych badań lekarskich.

Dokumentację dotyczącą badań wstępnych medycyny pracy czyli skierowanie i orzeczenie lekarskie wydane w związku z przeprowadzonymi badaniami wstępnymi oraz ewentualne orzeczenie wydane do celów sanitarno-epidemiologicznych przechowuje się w aktach osobowych pracownika w części A.

Badania Okresowe.

Okresowe badania lekarskie są przeprowadzane są regularnie, przed upływem ważności wydanych wcześniej badań wstępnych, poprzednich badań okresowych lub kontrolnych. Są obowiązkowe dla wszystkich pracowników, a ich ważność, a co za tym idzie konieczność wykonania ponownych badań, zależy od rodzaju wykonywanej pracy, jej specyfiki i czasu, panujących warunków i narażenia na czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne oraz od wieku i stanu zdrowia pracownika. Termin ważności badań określa lekarz medycyny pracy, uwzględniając zawarte w skierowaniu informacje. Lekarz powinien uwzględnić także przepisy precyzujące częstotliwość wykonywania badań okresowych dla pracowników narażonych na czynniki szkodliwe takie jak, hałas, promieniowanie, substancje chemiczne lub wysoka temperatura. Co ważne, lekarz medycyny pracy może jednak wyznaczyć krótszy termin kolejnych badań, jeśli uzna, że jest to niezbędne do prawidłowej oceny stanu zdrowia pracownika.

Badanie okresowe jest przeprowadzane na podstawie skierowania skierowania, w którym zawarto opis stanowiska pracy, jej specyfiki i czasu oraz panujących warunków i narażenia na czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne. Dokumentację dotyczącą badań okresowych medycyny pracy czyli skierowanie i orzeczenie lekarskie wydane w związku z przeprowadzonymi badaniami okresowymi oraz ewentualne orzeczenie wydane do celów sanitarno-epidemiologicznych przechowuje się w aktach osobowych pracownika w części B.

Badania Kontrolne.

Badania kontrolne medycyny pracy są obowiązkowe w przypadku powrotu pracownika do pracy po długotrwałej nieobecności spowodowanej stanem zdrowia, dłuższej niż 30 dni. Ich celem jest ustalenie, czy pracownik po przebytej chorobie jest w stanie wrócić do pracy na tym samym stanowisku i warunkach, czy też niezbędne jest wprowadzenie zmian lub ograniczeń.

Badanie kontrolne jest przeprowadzane na podstawie skierowania, w którym zawarto opis stanowiska pracy, jej specyfiki i czasu oraz panujących warunków i narażenia na czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne. Do prawidłowej realizacji zakresu badania, lekarz medycyny pracy powinien także otrzymać informacje dotyczące powodu przerwy w pracy spowodowanej stanem zdrowia i niezbędną dokumentację w tym zakresie. Dokumentację dotyczącą badań okresowych medycyny pracy czyli skierowanie i orzeczenie lekarskie wydane w związku z przeprowadzonymi badaniami kontrolnymi, przechowuje się w aktach osobowych pracownika w części B.

Badania do celów sanitarno-epidemiologicznych.

Badania sanitarno-epidemiologiczne, określane potocznie jako „książeczka sanepidowska”, wymagane są na stanowiskach pracy, gdzie istnieje ryzyko przeniesienia chorób zakaźnych. Pracownicy muszą przejść odpowiednie badania, które obejmują m.in. testy na obecność chorób zakaźnych, takich jak dur brzuszny, pałeczki Salmonella, Shigella czy wirusy zapalenia wątroby, itp.. Badania te są obowiązkowe dla pracowników, którzy:

• mają bezpośredni kontakt z żywnością (np. kucharze, kelnerzy, pracownicy produkcji spożywczej),
• mają bezpośredni kontakt z wodą pitną (np. pracownicy wodociągów),
• zajmują się przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym (np. pracownicy farmaceutyczni, kosmetolodzy),
• zajmują się bezpośrednią obsługą pacjentów i osób (np. pracownicy ochrony zdrowia, pomocy społecznej).

Badanie do celów sanitarno-epidemiologicznych jest przeprowadzane najczęściej równolegle z badaniami wstępnymi i okresowymi medycyny pracy na podstawie skierowania skierowania, w którym zawarto opis stanowiska pracy, jej specyfiki i czasu oraz panujących warunków, w tym narażenia na czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne. Dokumentację dotyczącą badań sanitarno-epidemiologicznych, podobnie jak poprzednie dokumenty dotyczące badań medycyny pracy, przechowuje się w aktach osobowych pracownika w części B.

Inne badania związane z medycyną pracy.

Zgodnie z kodeksem pracy pracodawcę obowiązuje także zakres profilaktyki zdrowotnej, realizowany poza wymienionymi badaniami medycyny pracy, i obejmuje on:
1. Wykonywanie badań lekarskich poza terminami naznaczonych badań okresowych i orzekanie o możliwości wykonywania dotychczasowej pracy w przypadkach:
a) stwierdzenia szkodliwego wpływu wykonywanej pracy na zdrowie pracownika i związanej z tym konieczności przeniesienia go do innej pracy,
b) ciąży pracownicy, jeżeli stan ten uniemożliwia jej wykonywanie dotychczasowej pracy,
c) stwierdzenia u pracownika niezdolności do wykonywania dotychczasowej pracy na skutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, gdy jednocześnie pracownik nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
d) stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej.
2. Wykonanie badań u pracowników zatrudnionych na stanowiskach o podobnych zagrożeniach przy pracach w warunkach występowania przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.
3. Wykonanie badań celowanych lub testów ekspozycyjnych, u pracowników zatrudnionych w podobnym zagrożeniu w razie wystąpienia w zakładzie przypadku choroby zawodowej.

Co istotne temat ten dotyczy także pracowników oraz byłych pracowników, którzy byli narażeni na działanie substancji rakotwórczych lub pyłów zwłókniających, gdzie mają prawo do okresowych badań po zakończeniu pracy z tymi substancjami.

Sytuacje szczególne w zakresie badań medycyny pracy.

Warto zauważyć, iż pracownik, któremu lekarz prowadzący badania medycyny pracy określił niezdolność do wykonywania dotychczasowej pracy na zajmowanym stanowisku z powodu wypadku lub choroby zawodowej, powinien zostać przeniesiony na inne stanowisko. Co ważne stanowisko to nie powinno generować zagrożeń, które narażają pracownika na ponowne wystąpienie lub pogłębienie urazu oraz pogorszenie się stanu zdrowia. Co istotne jeśli ta zmiana jest związana z obniżeniem wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres do 6 miesięcy, od daty jej zaistnienia.

Sytuacją szczególną dotyczącą zarówno pracowników jaki i pracodawców jest możliwość odwołania się od orzeczenia lekarskiego w terminie 7 dni od jego otrzymania. Odwołanie to wnosi się za pośrednictwem wydającego je lekarza, do wyznaczonego ośrodka wyznaczonych ośrodków medycyny pracy, który ma 14 dni na jego rozpatrzenie. Wydane w trybie odwoławczym orzeczenie, jest ostateczne.

Kto ponosi koszty badań medycyny pracy ?

Wszystkie koszty związane z badaniami okresowymi pokrywa pracodawca, a pracownik wykonuje je w miarę możliwości w czasie pracy, zachowując prawo do wynagrodzenia za czas spędzony na badaniach. Wyjątkiem są badania wstępne nowo zatrudnianych pracowników, gdzie kandydat do pracy wykonuje je przed zatrudnieniem, więc w swoim czasie prywatnym. Koszty badań, związane z badaniami profilaktycznymi, które pokrywa pracodawca obejmują:

1. koszty przeprowadzenia badań profilaktycznych,

2. wynagrodzenie za czas nie wykonywania pracy przez pracownika, w związku z badaniami profilaktycznymi (okresowe i kontrolne badania lekarskie wykonuje się w miarę możliwości w godzinach pracy),

3. koszty badań profilaktycznych poszerzonych decyzją lekarza,

4. koszty ponownego badania, na skutek odwołania pracownika lub pracodawcy od treści orzeczenia lekarskiego,

5. koszty badań lekarskich okresowych osób, z którymi rozwiązano stosunek pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie jej takimi badaniami w związku z zatrudnianiem jej przez pracodawcę w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających,

6. zwrot kosztów przejazdu pracownika w związku z przeprowadzanymi badaniami profilaktycznymi, według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych.

Szczegółowy tryb i zakres przeprowadzania badań profilaktycznych reguluje rozporządzenie w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. Badania pracowników oraz byłych pracowników, którzy byli narażeni na działanie substancji rakotwórczych lub pyłów zwłókniających, zgodnie z prawem są finansowane przez pracodawcę i mogą być wykonywane na wniosek byłych pracowników, nawet po zakończeniu stosunku pracy. Odstępstwem od tej sytuacji jest także skierowanie pracownika na badanie profilaktyczne, spełniające warunki do objęcia go programem zdrowotnym.

Pracodawca jako Zleceniodawca nie ma natomiast obowiązku pokrycia kosztów badań medycyny pracy, zatrudnianych zleceniobiorców na podstawie umów cywilnoprawnych. Obowiązki z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym regulacje dotyczące badań lekarskich oraz regulacji związanych z nimi kosztów powinny być określone w zawartej pomiędzy stronami umowie.

Jakie konsekwencje niesie za sobą brak nawiązanej umowy z medycyną pracy ?

Brak nawiązania umowy z lekarzem medycyny pracy, niesie ze sobą zagrożenia dla obu stron, zarówno lekarza jak i pracodawcy, dla przykładu:

1. Pracownik nie może wykonać badania u lekarza medycyny pracy, który nie ma zawartej umowy z pracodawcą. Jeśli lekarz zdecyduje się wykonać takie badanie bez umowy z podmiotem, łamie obowiązujące przepisy.
2. Zaświadczenie lekarskie o zdolności do pracy, wydane przez lekarza, z którym pracodawca nie ma podpisanej umowy medycyny pracy, w rozumieniu prawa jest nieważne i nie ma mocy prawnej.. Nawet jeśli lekarz wystawiający zaświadczenie ten ma uprawnienia do wykonywania badań, brak umowy czyni takie zaświadczenie niemającym mocy prawnej dokumentu.

Warto mieć na uwadze, iż Pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego, które potwierdza brak przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Nieprzestrzeganie przez pracodawcę i pracowników obowiązków dotyczących badań profilaktycznych, może mieć dla nich poważne konsekwencje. Pracodawca, dopuszczając do pracy pracownika bez aktualnych badań, naraża się na sankcje finansowe i prawne, zaś pracownik na brak prawa do wynagrodzenia oraz rozwiązania umowy o pracę.

Zapraszamy do naszego bezpłatnego newslettera – Poradnika Przedsiębiorcy – w którym omawiamy zagadnienia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej, pierwszej pomocy, ochrony danych osobowych i kadr oraz informujemy i nowych artykułach na naszej stronie. Zapisać się do newslettera możesz TUTAJ. Odwiedź też i subskrybuj nasz kanał na YouTube, aby być na bieżąco.

Opracowanie / Marek Mróz – Główny Specjalista ds. BHP

Niniejszy wpis nie jest sponsorowany, zapraszamy do wsparcia rozwoju poradnika przedsiębiorcy poprzez postawienie nam wirtualnej kawy.

Poniżej zamieszczamy ciekawe linki afiliacyjne do polecanych książek i poradników w zakresie Bezpieczeństwa i Higieny Pracy. Dokonując z nich zakupu, wesprzesz rozwój poradnika. Dziękujemy.

Podstawowe obowiązki pracownika i pracodawcy – kupisz tutaj,

Obowiązki pracodawcy w zakresie Bhp – kupisz tutaj.